De kunst van samenwerken

Op een late maandagmiddag in maart staan drie kunstenaars in de smalle Oosttunnel achter een afzetlint dicht op elkaar te schilderen, een kar met schildersbenodigdheden tussen hen in. Met grote precisie brengen ze tape aan over de al beschilderde kleurvlakken, om vervolgens een nieuwe laag aan te kunnen brengen. Nu zijn ze met z’n drieën; later die dag zullen andere mensen uit de pool van United Painting aansluiten en enkele gasten. De muurschildering is een collectief werk, dat zowel mede ontworpen als gemaakt is door participanten. Designer Marije Hester vertelt over het patroon dat ze op de muur aan het schilder zijn: Het bestaande I-vormige vloerpatroon in de tunnel, ooit ontworpen door architect Henk Woltjer en uitgevoerd tijdens een renovatie begin jaren tachtig, vormde de basis van haar ontwerpconcept. Een bevriend programmeur maakte vervolgens een digitale ontwerptool waarmee iedereen in staat werd gesteld patronen te ontwikkelen binnen dit concept. Verschillende kleurvlakken, lijnen en de I-vorm kunnen met het programma gecombineerd worden in eindeloze variaties. Hester: ‘iedereen is nu een mogelijke co-ontwerper of schilder in het project. Na enige aarzeling zie je mensen de meest prachtige patronen ontwerpen en nu zijn ze enorm trots op ‘hun’ stukje muur.’

Een groep Spaanse toeristen van middelbare leeftijd passeert en overhandigt de kunstenaars elk een tulp. ‘We krijgen zoveel aanspraak, mensen reageren heel positief. Ook doorgewinterde reizigers vertellen ons dat ze blij zijn dat de tunnel nu zo’n prettige sfeer heeft en optisch ook veel breder is geworden’, vertelt Dre Urhahn. In de afgelopen maanden werkte United Painting met grote aantallen mensen aan de enorme muurschildering, waaronder mensen uit hun eigen pool, medewerkers van het station, leden van de kunstcommissie voor stations, reizigers en andere belangstellenden. Om de drukte in de smalle tunnel te ontlopen gebeurt het schilderen vooral ’s nachts, wanneer het station gesloten is en de muziek van playlists die worden uitgewisseld met dienst hebbende schoonmakers, door de tunnel kan galmen.

In de aankomende jaren zal station Amsterdam Centraal een grootschalige verbouwing ondergaan in het kader van PHS. De sporen boven de tunnels gaan op de schop, de perrons worden verbreed en de stijgpunten aangepast en een nieuwe, veel  bredere Oosttunnel zal zich daaronder uitrollen. De Oosttunnel is al jaren een doorn in het oog van menig treinreiziger: smal en in de spits overvol. Ter overbrugging werd er gezocht naar een tijdelijk kunstwerk dat het idee van het station als een plek voor iedereen zou benadrukken. De kunstcommissie voor stations van NS, ProRail en Bureau Spoorbouwmeester interpreteerde dit verzoek door er een extra dimensie aan toe te voegen. Het werk zou niet alleen toegankelijk zijn voor iedereen, ook zou het mede gemaakt worden door de mensen op het station. De kunstcommissie introduceerde vol overtuiging United Painting bij NS Stations.

Tekst loopt door onder de afbeeldingen. 

Het collectief United Painting heeft al veel ervaring opgedaan met openbare samenwerkingsprojecten over de hele wereld, in een wijk of in een specifiek gebied, altijd buiten een kunstcontext. In overleg met de lokale gemeenschap tasten ze af waar behoefte aan is en hoe dat vorm zou kunnen krijgen. Samen met hen realiseren ze dat dan. ‘Het werken in situaties waar mensen leven, maakt dat een werk organisch is. In een sloppenwijk in Brazilië weet je dat er constant gebouwd wordt en er dus ook zomaar een nieuwe muur voor een schildering kan verschijnen, die je dan vervolgens weer in het kunstwerk op moet nemen. Op het station is het net zo, je werk met de mensen in de situatie die er is. Juist die dynamische context waarin de omgeving invloed uitoefent, vinden wij interessant, en zoeken wij bewust op’, legt Urhahn uit. Dat de schilderingen tijdelijk zijn en stukje bij beetje zullen verdwijnen, past geheel binnen deze filosofie. 

Naast de mensen die United Painting op locatie leren kennen, werken zij zoveel mogelijk met mensen van over de hele wereld. In hun pool van medewerkers zijn veel immigranten te vinden. Ze worden door reizigers aangesproken op hun schilderingen en niet op hun vluchteling- of immigrant-zijn. Voor deze mensen is die waardering heel belangrijk. ‘We zien bijvoorbeeld dat reizigers met een Afrikaanse achtergrond onze collega uit Sudan de weg vragen. Je merkt dat onze teamleden vaak aanspraak krijgen van mensen die zich in hen herkennen’, benadrukt Urhahn. Juist in het licht van het project van United Painting wordt de aanwezigheid zichtbaarder van al deze mensen met hun diverse achtergronden. 

Stationmanager René Wubs maakte het veelzijdige project mogelijk en begeleide het proces. Hij onderstreept hoe belangrijk dit soort kunstprojecten zijn voor de ervaring van het station als een plek voor iedereen. ‘Break your bubble’ noemt Wubs dat: het principe dat je open staat voor andere culturen en levenswijzen. Het Cuypersgebouw, wat vervlogen tijden en normen uitstraalt, kan profiteren van de aanwezigheid van kunstwerken die andere stemmen laten horen. Interessant is dat het centraal station in Amsterdam, wat toch een belangrijk internationaal cultureel centrum is, weinig plek biedt aan hedendaagse kunst. ‘Juist in een multiculturele stad als Amsterdam verdienen de veelzijdige bezoekers van het centraal station dat ze zich gehoord en gerepresenteerd voelen’, voegt Wubs daaraan toe.

United Painting begon op Amsterdam Centraal met een leeg pop-up atelier aan de Amstelpassage. Vanuit daar organiseerde ze workshops met  stationsmedewerkers, medewerkers van ProRail, NS en Bureau Spoorbouwmeester, collega kunstenaars en mensen die zich hebben aangemeld na verschillende oproepen in het station en media. Anders dan in de meeste projecten is er vooraf geen concreet ontwerp van de tunnelschildering gepresenteerd, maar een plan van aanpak als antwoord op de opdrachtomschrijving van de kunstcommissie. Dat voorstel gaf de commissie het vertrouwen dat United Painting zich goed weet te verhouden tot de context van het station: de tunnel zelf, de reizigers die zich erdoorheen bewegen en de mensen die er werken. Procesmatig werken in de openbare ruimte, is de praktijk van United Painting. Juist in de samensmelting komt het werk tot stand. Het uiteindelijke kunstwerk is dan ook zeker niet alleen de muurschildering die United Painting zal achterlaten. Het maakproces, de contacten, de overleggen, de mensen die meewerkten, die spraken met de schilders, de Afrikaanse reizigers met hun vragen, en ook de Spanjaarden die tulpen uitdeelden, allen zijn deel van het werk. Typisch voor participatiekunst, vormt de sociale infrastructuur het materiaal van het werk. De kleuren, de vormen, het patroon van de schilderingen ontvouwden zich in de aanwezigheid van United Painting op het station, in relatie tot de bestaande tegels in de Oosttunnels, de negenhonderd medewerkers die dagelijks op het station werkzaam zijn en de reizigers, allen met hun eigen route, allen met hun eigen identiteit en aanwezigheid. Urhahn kijkt op en groet de schoonmaker die voorbijloopt. ‘Hij heeft ook een nacht mee geschilderd.’