Definitie en opgave spooromgeving

De visie op het

Tot de spooromgeving behoren alle landschappen die de spoorlijn kruist, inclusief het overgangsgebied tussen die omgeving en spoorbaan. In het overgangsgebied  gaat het bijvoorbeeld om geluidschermen en andere afschermingen. Ook civiele kunstwerken worden tot de spooromgeving gerekend.

betreft de relatie tussen het spoor en het omliggende landschap met alle bijhorende infrastructuur en kunstwerken en de daarvoor ontwikkelde

Deelvisies zijn een nadere uitwerking van de Spoorbeeldvisie. Ze vertalen op logische wijze de algemene visie naar specifieke thema’s en ontwerpopgaven. Voorbeelden zijn het Stations­concept en de Visie op Stations­outillage.

. De visie heeft een directe relatie met de visie op het spoor en de visie op stations en stationsomgeving.

Reiziger op de eerste rang

Nergens is het Nederlandse landschap zo goed te ervaren als vanuit de trein. Spoorlijnen bewegen zich, zonder afslagen, door landbouwgronden en bossen, steken rivieren over en brengen reizigers via het duin- en kustlandschap zelfs tot aan het strand. Met de reiziger letterlijk op de eerste rang, zorgt dit voor een kenmerkende reiservaring. De ontmoeting tussen spoor en landschap biedt de reiziger afleiding, uitzicht maar ook herkenningspunten: van een spoorbrug, een kenmerkend uitzicht tot de overgang van het ene naar het andere landschapstype en het contrast tussen stad en land. Deze aaneenschakeling van ervaringen geeft de reis kwaliteit en karakter.

Onbelemmerd zicht

Hoewel veel van het spoor aan het zicht van de reiziger wordt onttrokken – hij kijkt er simpelweg overheen – is het elk moment van invloed op zijn beleving. Zo kunnen geluidsschermen of andere afschermingen het uitzicht vanuit de trein sterk beïnvloeden. Ook andere objecten, zoals kasten en gebouwen voor techniek kunnen een rol spelen. Zeker wanneer de trein in de nabijheid van een station langzamer rijdt en de reiziger beter zicht krijgt op de bebouwing en objecten direct langs het spoor. Met de reiziger op de eerste rang is het van belang dat hij een zo onbelemmerd mogelijk uitzicht heeft. Dat betekent dat visuele obstakels als geluidsschermen en andere afschermingen zo veel mogelijk moeten worden vermeden. Waar dat niet mogelijk is, worden deze zó geplaatst en ontworpen dat het zicht vanuit de trein zo onbelemmerd mogelijk blijft.

Binnenkant van het landschap

Reizigers zien vrijwel nooit de voorkant van een landschap. Ze reizen er immers doorheen. Soms zien ze daarbij ook plekken die wat rommelig ogen. In de stad bijvoorbeeld waar de reiziger zicht heeft op de ‘binnenkant’ van de stedelijke omgeving: schuttingen en schuurtjes en andere vaak wat rommelige bebouwing. Lelijkheid is hier geen argument. Net als de prachtige landelijke landschappen die de trein passeert, hoort ook deze ‘kant’ bij de context van het spoor. In zekere zin mag de reiziger hier voyeur zijn. Het merendeel van de reis wordt de reiziger echter door de ‘binnenkant’ van het landschap geleid: dwars door akkers, bossen, weilanden of natuurgebieden. De reiziger heeft hier aan weerszijden uitzicht op plekken waar vrijwel niemand ooit komt. De belevenis kan hier puur en ongefilterd zijn en typerend voor het reizen per trein.

De schone dunne lijn

Het spoor doet zich voor als een dunne lijn door het landschap. De impact op het landschap blijft zo beperkt mogelijk. Dat is goed voor het landschap, maar ook voor de reiziger. Dankzij de dunne lijn kan hij optimaal profiteren van het uitzicht op de omgeving. Repeterende elementen, wanden of lijnen evenwijdig aan de spoorlijn worden in afstemming met de omgeving en met oog voor de beleving van de reiziger ontworpen en geplaatst. Zo blijft de impact van het spoor zo klein mogelijk.

Spoorlijn te gast in landschap

Spoorlijnen liggen bij voorkeur vrij in het landschap. Ze zijn er te gast. Dat betekent dat ze – vanaf een afstand bekeken – zo goed als mogelijk opgaan in het cultuurlandschap. Uitzonderingen daargelaten verandert dat van dichtbij. De spoorlijn blijkt dan zonder pardon door het landschap te snijden. Dit ijle karakter van de spoorlijn versterkt beide verschijningsvormen: enerzijds laat het zijn omgeving maximaal intact, anderzijds versterkt het de scherpte en uitgestrektheid van zijn snede door het landschap. Vanuit beide perspectieven vormt de spoorlijn zo min mogelijk een barrière, zowel in ruimtelijk, functioneel als ecologisch opzicht. Waar dit niet tegelijkertijd mogelijk is, bepaalt de context of de meeste waarde wordt toegekend aan het beperken van de visuele, functionele of ecologische impact.

Veertien landschapstypen

Vanuit de trein laat het Nederlandse landschap zich op unieke wijze lezen. Kijkend uit het raam komen alle veertien Nederlandse landschapstypen voorbij: 

• De duinen kenmerken zich door een opvallend relief, een veelal ruige natuur en zand. Vanuit de trein kan dit ongerepte landschap bijvoorbeeld op weg naar Zandvoort, Hoek van Holland en Castricum worden beleefd. De geestgronden tussen Haarlem en Leiden vormen een geval apart. Hier is het duingebied volledig afgevlakt voor de bollenteelt. In het voorjaar – als de bollen in bloei staan – zorgt voor een heel bijzondere beleving vanuit de trein.

• De zeekleipolders vormen een open, vaak grootschalig landschap met contrasterende grillig verlopende elementen zoals dijken, kreekruggen en oude geulen. De spoorlijn in dit vlakke landschap kenmerkt zich vaak door lange rechtstanden, die de grillige elementen doorsnijden.

• Het terpenlandschap is te vinden in het noorden van het land. Onregelmatig verkavelde open gebieden met kronkelende dijken en kreken worden afgewisseld met terpdorpen. Nagenoeg alle spoorlijnen liggen hier kaarsrecht in het landschap. Desondanks zijn ze nauwelijks zichtbaar. Dit komt door de ligging op maaiveld en het ontbreken van bovenleiding: veel lijnen zijn niet gelektrificeerd.

  ,

• Hoogveenontginningen zijn grootschalige, rationeel verkavelde gebieden. Een al even rationele wegen- en beplantingsstructuur deelt het landschap op in landschapskamers. Treinreizigers krijgen dit landschap sporadisch te zien. Dan kunnen ze wel genieten van bijzondere vergezichten in een rustige omgeving.

• Het veenweidegebied staat model voor het iconische Hollandse landschap: langgerekte stroken grasland met koeien. Het land is erg nat. De waterstand is hoog. Dit verklaart de vele sloten. Het veenweidegebied is een zeer open landschap, ingekaderd door beplanting rondom dorpen en langs dijken en wegen. Weinig spoorlijnen doorkruisen dit landschap vanwege de onzekere grondslag. De trajecten die wel gerealiseerd zijn, bieden een uniek zicht op het natte en open karakter van het veenweidegebied.

• Droogmakerijen vertegenwoordigen met hun rationele en grootschalige verkaveling de internationale reputatie van Nederlanders als de makers van hun eigen land. In de negentiende eeuw werden nauwelijks spoorlijnen door dit landschap aangelegd. Met name recent aangelegde lijnen door de Haarlemmermeerpolder en de Flevopolders geven treinreizigers de mogelijkheid de droogmakerijen te ervaren.

• Het rivierenlandschap kenmerkt zich door een grootschalige lineaire structuur van open en meer besloten gebiedsdelen. Langs de rivieren liggen open uiterwaarden. Achter de dijken liggen de meer besloten oeverwallenlandschap. Nog verder van de rivier ligt het open komgebied. Omdat er in het rivierengebied sprake is van een bundel van verschillende rivieren, herhaalt dit patroon zich een paar keer. De beleving van een treinreis door het rivierenlandschap wordt sterk bepaald door de richting waarin men reist. Haaks op de rivieren ziet de reiziger in een dwarsdoorsnede de karakteristieke opbouw van het rivierenland. Parallel aan de rivieren is vooral een van de deellandschappen bepalend voor het uitzicht. Op de plekken waar de reiziger de rivier kruist en overziet vanaf de spoorbrug, is de kwaliteit van het rivierenlandschap echt goed zichtbaar. Het vrije uitzicht, de grote overspanning en de spoorbrug zelf vormen letterlijk een hoogtepunt op de trajecten die de rivieren kruisen.

• Het stuwwallenlandschap is reliefrijk en voor een groot deel bebost, met hier en daar een plukje heide en een beperkt areaal landbouwgrond. Hier liggen de grootste aaneengesloten natuurgebieden van het land. Per trein is het bosrijke karakter goed waarneembaar. Het voor Nederlandse begrippen grote hoogteverschil wordt vanuit de trein vooral beleefd doordat de spoorlijn insnijdt in de stuwwallen. Hoge en steile taluds aan weerszijden van het spoor zijn dan zichtbaar.

• Het zandlandschap kenmerkt zich door kleinschalige afwisselend open landbouwgebieden en gebieden die door bos of andere opgaande beplanting een besloten karakter hebben. Bebouwing in grote en kleine clusters is overal te vinden. Water speelt nauwelijks een zichtbare rol in het landschap. Hier en daar kruist de trein een beek of een kanaal. Treinreizigers hebben in dit gevarieerde landschap altijd wat anders om naar te kijken. Door de afwisseling van open en dichte gebieden langs het spoor zijn de panoramas maar kort te beleven. Door de stevige, relatief vlakke ondergrond en de aanwezigheid van veel woeste gronden ten tijde van de aanleg, was het realiseren van spoorwegen hier relatief gemakkelijk, hetgeen heeft geleid tot veel lange rechtstanden in de lijnvoering.

• Het heuvellandschap is alleen te vinden in Zuid-Limburg. Hier is het relief zo groot dat het bij de aanleg van het spoor niet genegeerd kon worden. De spoorlijn volgt dus de contouren van het landschap. Net als in het zandlandschap wisselen open en dichte delen elkaar af. Het relief en de bochten in de spoorlijn geven een extra dimensie. Op de plekken waar het traject in ruime bochten slingert over de hooggelegen plateaus, heeft de treinreiziger een weids uitzicht over het Limburgse heuvelland met akkerbouw, dorpen en klassieke boerderijen.

• Open water is in Nederland volop aanwezig. Toch is het vanuit de trein maar twee keer goed te zien: bij het Gooimeer en bij het Hollands Diep ter hoogte van bij Moerdijk. Met de aanleg van de HSL is er een tweede Moerdijkbrug toegevoegd waardoor het mooiste uitzicht is voorbehouden aan HSL-reizigers. Reizigers die in veel grotere getale over de oude brug reizen, hebben uitzicht over het rivierenlandschap.

• Een solitaire stad is een zelfstandig aaneengesloten bebouwd gebied met meer dan 20.000 inwoners. Solitaire steden hebben meestal een duidelijke kern en worden rondom begrensd door landschappen met een substantiele maat. Daardoor is de solitaire stad duidelijk herkenbaar als een zelfstandige eenheid. Het stadsgezicht, het beeld van de stad gezien vanuit de omgeving, speelt een belangrijke rol. Treinreizigers kijken opzij en zien de stad niet van verre al liggen. Het contrast tussen stad en ommeland wordt echter maximaal beleefd: de afstand in tijd tussen bijvoorbeeld een weiland met koeien en een groot station naast een historische binnenstad is soms maar twee minuten.

• Een samengestelde stad bestaat uit een conglomeraat van verschillende steden en kernen. Woningbouw, kantoren, kerktorens en verschillende (historische) kernen domineren het beeld. Tegelijkertijd is de samengestelde stad gelardeerd met stadsparken, bossen, natuurgebieden, meren en andere landschappelijke elementen die vaak een recreatieve functie hebben. Infrastructuur, zendmasten, energiecentrales, hoogspanningsleidingen, industrie, distributie en bedrijventerreinen bepalen het beeld van de samengestelde stad. Een blik op de snelle opeenvolging van de meest uiteenlopende landschappelijke en stedelijke gebieden is karakteristiek voor een reis door een samengestelde stad.

• Een solitair werklandschap is een gebied dat ruimtelijk noch functioneel bij een stad hoort. Vliegvelden, havengebieden en raffinaderijen behoren tot deze categorie vallen. Er domineert doorgaans een in het oog springende functie. De schaal van de gebouwen en constructies zijn door hun omvang zeer indrukwekkend. De infrastructuur is aangepast aan de specifieke situatie. Het ongewone geheel heeft door zijn afwijkende verlichting ook in de nacht een intrigerende, soms surrealistische uitstraling. De werklandschappen zijn vaak aangesloten op het netwerk van goederenspoor. Een aantal emplacementen en rangeerterreinen, zoals Kijfhoek en Onnen, vormen solitaire werklandschappen op zichzelf. Voor de treinreiziger zijn deze gebieden slechts zelden te zien. Waar dat wel mogelijk is, trekt het altijd de aandacht.

De veertien verschillende landschapstypen geven kleur aan thema's als de schone, dunne lijn’, ‘spoorlijn te gast in landschap en stad’ en ‘reiziger op de eerste rang’ . Ze maken de beleving eigen. Hiertoe zijn de elf landelijke landschappen ondergebracht binnen drie variabelen die de ruimtelijke basiskenmerken van ieder landschap omvatten: openheid, waterpeil en reliëf. Deze zijn op hun beurt onderverdeeld in open, halfopen en besloten; zeer laag en zeer nat; laag en nat en hoog en droog; en vlak, licht golvend, en heuvelachtig. Daarnaast worden er twee afwijkingen benoemd: het spoor op de grens van twee landschappen en bundeling met andere infrastructuur. De drie stedelijke landschappen worden beschouwd vanuit hun positie ten opzichte van de omgeving: liggend op, boven of onder het maaiveld.

Bijzondere plekken

Daar waar  het spoor en andere vormen van infrastructuur en civiele kunstwerken als viaducten, tunnels en bruggen elkaar ontmoeten, ontstaan kansrijke, bijzondere plekken. Voor de reiziger dienen ze als herkenningspunten tijdens de reis. Voor de omgeving als oriëntatiepunten in het landschap. Ze dienen dan ook vanuit beide perspectieven ontworpen te worden.

Reizigers­perspectief

In de trein zitten de reizigers droog en afgeschermd van de negatieve invloeden van weer en wind. Los van de geur van een net bemest stuk landbouwgrond, een fabriek aan het spoor of een pas geoogst

Velden zijn plekken die een specifieke functie ondersteunen en die daartoe zijn ingericht met bepaalde objecten. Ze hebben een vaste volgorde die de logica van de aankomende en de vertrekkende reizigers volgt. Velden zijn een nadere uitwerking van de stationsdomeinen en worden omschreven in de Visie op Stations­outillage.

met uien is de ervaring van het landschap nagenoeg geheel visueel. Tijdens de treinreis worden doorgaans meerdere landschappen doorkruist: stedelijke landschappen en landelijke landschappen. Vanuit de trein kan de reiziger deze verscheidenheid ten volle ervaren. Hij zit op de eerste rang en ervaart het landschap van binnenuit: puur en ongefilterd. Reizend door het stedelijk landschap ervaart hij een snelle afwisseling van karakteristieke plekken; soms een scherpe overgang tussen landschap en stad, dan weer een mozaïek aan sferen bij

Een samengestelde stad bestaat uit een conglomeraat van verschillende steden en kernen. Woningbouw, kantoren, kerktorens en verschillende (historische) kernen domineren het beeld. Tegelijkertijd is de samengestelde stad gelardeerd met stadsparken, bossen, natuurgebieden, meren en andere landschappelijke elementen die vaak een recreatieve functie hebben. Infrastructuur, zendmasten, energiecentrales, hoogspanningsleidingen, industrie, distributie en bedrijventerreinen bepalen het beeld van de samengestelde stad. Een blik op de snelle opeenvolging van de meest uiteenlopende landschappelijke en stedelijke gebieden is karakteristiek voor een reis door een samengestelde stad.

. Het doorkruisen van de voor de gemiddelde reiziger onbekende industriële werklandschappen heeft een extreme, visuele impact. Zwevend door het landelijke landschap biedt de reis een uniek uitzicht over en op de landschappen. De eenparige beweging, gecombineerd met een constante snelheid zorgt voor een rustgevend effect. Bijzondere bouwwerken als bruggen over rivieren en kanalen, maar ook fly-overs en viaducten geven de mogelijkheid om over het landschap uit te kijken. Het zijn markante oriëntatiepunten tijdens de reis voor zowel de reiziger als de omgeving.

Omgevings­perspectief

Op deze plekken in de routes ervaart men een vloeiend doorlopen van het maaiveld, ook wanneer dit wordt verdiept of opgetild. De gebruiker van het landelijke landschap ervaart een minimale impact van het spoor. Het landschap loopt aan beide zijden van het spoor zoveel mogelijk door, zowel voor de menselijke bezoeker als voor de fauna (eco/viaducten en –tunnels). Het spoor vergroot ook de belevingswaarde voor de directe omgeving. Zowel de ervaring van de lijn in het landschap – die het oog naar de horizon leidt – als de eigen flora en fauna direct langs het spoor zorgen hiervoor. Bijzondere plekken als bruggen over rivieren en kanalen zijn markante oriëntatiepunten. Daarnaast vormen stations in landelijk gebied makkelijke vertrekpunten voor gemarkeerde wandel- en fietstochten voor zowel reizigers als omwonenden. Ook zijn er verschillende wandelroutes en onverharde wegen die deels parallel aan het spoor lopen

Alle opgaven rond en in de

Tot de spooromgeving behoren alle landschappen die de spoorlijn kruist, inclusief het overgangsgebied tussen die omgeving en spoorbaan. In het overgangsgebied  gaat het bijvoorbeeld om geluidschermen en andere afschermingen. Ook civiele kunstwerken worden tot de spooromgeving gerekend.

voldoen aan de

Het Spoorbeeld hanteert vier kernwaarden. Zij vormen het hart van het Spoorbeeld. Samen zorgen ze voor een aantrekkelijke reisomgeving en comfort voor de reiziger.

Een van de vier kernwaarden van het Spoorbeeld. Andere kernwaarden zijn menselijk, vertrouwd en karakteristiek.

,

Een van de vier kernwaarden van het Spoorbeeld. De andere kerwaarden zijn toegankelijk, vertrouwd en karakteristiek.

,

Een van de vier kernwaarden van het Spoorbeeld. De andere kernwaarden zijn toegankelijk, menselijk en karakteristiek. 

en

Een van de kernwaarden van het Spoorbeeld. De andere kernwaarden zijn toegankelijk, menselijk en vertrouwd.

.

Toegankelijk

Vanuit de trein heeft de reiziger een zo goed mogelijk zicht op het landschap. Dit helpt bij de oriëntatie en zorgt voor een positieve bijdrage aan de reisbeleving. Ten aanzien van de omgeving zorgt het spoor voor een goede doorlaatbaarheid en oversteekbaarheid voor fietsers, voetgangers en autonetwerken.

Menselijk

Het spoor zorgt voor een minimum aan (visuele) obstakels opdat de reiziger de omgeving op een prettige manier kan ervaren. De omgeving zelf heeft zo min mogelijk ‘last’ van het spoor. Het spoor is een zo dun mogelijke lijn die het landschap zo veel mogelijk met rust laat. Waar mogelijk wordt overruimte benut en ingezet voor de omgeving en vloeien omgeving en spoorlandschap door een onderling afgestemd beheer in elkaar over.

Vertrouwd

Het spoor draagt zorg voor een (rustgevend), langstrekkend landschap. Dit zorgt voor vertrouwen. Voor de omgeving is het spoorlandschap duidelijk herkenbaar. De impact van de dunne, schone lijn is beperkt. De

De spoorinfrastructuur is in te delen in een bovenbouw en onderbouw. De bovenbouw is over het algemeen generiek van aard en ingesteld op het materieel. De onderbouw is specifieker en zorgt voor de verankering in de omgeving.

is

Onder generiek vallen die objecten en elementen die mensen nodig hebben om per trein te kunnen reizen: van bewegwijzering tot een heldere indeling van stations. De gewenste ervaring wordt bereikt door het toepassen van generieke principes en richtlijnen voor ordening en vormgeving. De spoorbeeldkernwaarden en het perspectief van de reiziger vormen altijd het vertrekpunt. De begrippen generiek en specifiek zorgen voor een goede verhouding tussen eenheid en verscheidenheid. Daardoor blijft het spoor herkenbaar voor iedereen.

, evenals de gebouwen en kasten voor techniek.

Een van de vier kernwaarden van het Spoorbeeld. De andere kernwaarden zijn toegankelijk, menselijk en karakteristiek. 

zijn: technische onderdelen van het spoorlandschap, zoals kasten en gebouwen voor techniek, de

De spoorinfrastructuur is in te delen in een bovenbouw en onderbouw. De bovenbouw is over het algemeen generiek van aard en ingesteld op het materieel. De onderbouw is specifieker en zorgt voor de verankering in de omgeving.

en de directe omgeving van het spoor.

Karakteristiek

Daar waar spoor en landschap aan elkaar grenzen, is ruimte voor karakteristieke vertalingen en een

Specifiek zijn die elementen in de spooromgeving die de plek en/of de route een eigen karakter geven. Dan gaat het bijvoorbeeld om de wijze waarop het spoor het landschap doorsnijdt, de stedenbouwkundige inpassing van spoor en station in stad, dorp of wijk, het stedelijk interieur rond stations en de stationsarchitectuur maar ook om de bruggen, tunnels, geluidsschermen en viaducten op de route. De gewenste ervaring wordt bereikt door maatwerk te leveren en in te spelen op de specifieke kenmerken van de omgeving. De begrippen generiek ven specifiek zorgen voor een goede verhouding tussen eenheid en verscheidenheid. Daardoor blijft het spoor herkenbaar voor iedereen.

en onderling afgestemd beheer.

Een van de kernwaarden van het Spoorbeeld. De andere kernwaarden zijn toegankelijk, menselijk en vertrouwd.

zijn ook civiele kunstwerken, zoals bruggen, tunnels en viaducten. Naast autonome bouwwerken zijn ook deze ingebed in de omgeving: ze reageren op hun context. Voor reizigers vormen de civiele kunstwerken markante herkenningspunten tijdens de reis. Binnen de omgeving zijn het bijzondere oriëntatiepunten. De

De spoorinfrastructuur is in te delen in een bovenbouw en onderbouw. De onderbouw is een afgeleide van de omgeving. Het hangt samen met de grondsoort en staat van de ondergrond, de waterstand of een alternatieve (hogere) ligging als gevolg van het kruisen met andere infrastructuur of de ontmoeting met (stedelijke) bebouwing. De bovenbouw is over het algemeen generiek en ingesteld op het materieel. De onderbouw is specifieker en zorgt voor de verankering in de omgeving.

van spoordijken en taluds hangt direct samen met het landschapstype en de bodemgesteldheid. Geluidsschermen en afschermingen worden geplaatst op basis van de kenmerken van het omliggende landschap.

Een van de kernwaarden van het Spoorbeeld. De andere kernwaarden zijn toegankelijk, menselijk en vertrouwd.

zijn: civiele kunstwerken als bruggen en viaducten, beheer aan de randen van het spoorlandschap, spoordijken en taluds, geluidsschermen en afschermingen.