De kunstenaar als passagier
De meeste treinpassagiers volgen zo hun eigen route van huis naar de plek van bestemming. Op de fiets naar het station, misschien te voet of met de tram. Langs de supermarkt of de basisschool en met wat geluk ook door wat groen. Dan het station in, trap op of af, de trein in. De blik gericht op boek, laptop of op het landschap dat voorbij raast. Soms maakt de blik even contact, met een medepassagier op het perron of in een passerende trein. ‘De treinreiziger’ is de som van een veelheid aan persoonlijke trajecten die afgelegd worden. Het zijn lijnen op de kaart, cartografieën van persoonlijke belevingen, contacten, fascinaties en emoties, sommige steeds weer herhaald, andere eenmalig.
Vanaf 21 november is op perron 5/6 van station Amsterdam Sloterdijk het videowerk Passage van Karel van Laere te zien. Op het videoscherm dat fungeert als een raam naar de buitenwereld, haalt Van Laere de diverse omgeving van station Amsterdam Sloterdijk het station binnen. Niet per trein beweegt hij zich over de naburige pleinen en landschappen, maar liggend voortgetrokken door een kabel. Voor en na het schieten van de film is hij steeds in gesprek met mensen in de buurt. Van de mensen die hij ontmoet en hun bewegingen maakt hij een artistieke kaart, waarin het station functioneert als knooppunt. Passage is de nieuwe aanwinst van de kunstcollectie op stations.
Sloterdijk
Een groep authentieke huizen en dito kerkje zijn getuige van het dorpje dat Sloterdijk ooit was, lang geleden opgeslokt door Amsterdam. Dwars door Sloterdijk, loopt de Brettenzone, een natuurgebied dat vele fietsers en wandelaars trekt. Sloterdijk bestaat nu voornamelijk uit kantoorpanden, sportclubs en een volkstuinencomplex, ook begint er het havengebied met de vele industrie. In de laatste jaren zijn daar hotels bijgekomen, die onvermijdelijk barretjes, koffietentjes en restaurants doen verrijzen. De wijk die aan Sloterdijk grenst is een multiculturele buurt, met markten, winkeltjes en restaurants. De trekpleister in het gebied is de Sloterplas met haar strand en havens.
Station Amsterdam Sloterdijk zoals we het nu kennen werd in 1986 geopend. De laag liggende perrons zijn wat donker en tochtig en worden daarom door reizigers slecht gewaardeerd. Toen Van Laere gevraagd werd een werk voor dit station te maken, als deel van het programma Verbeter Aanpak Stations van ProRail en NS Stations, sprak hij eerst de stationsmanager over zijn wensen. Het antwoord was zeer helder: ‘niets liever dan een raam.’ Het videowerk Passage fungeert ook als zodanig en haalt letterlijk de omgeving van Sloterdijk het station binnen.
Navigeren door Sloterdijk
Voorafgaand aan het filmproces fietste Van Laere een maand lang door de omgeving van het station op zoek naar mooie locaties. Hij maakte foto’s en sprak daarbij zo veel mogelijk mensen aan, die bijvoorbeeld in de tuin zaten, met de vraag naar de achtergrond van de desbetreffende plek. Hij deelde met deze mensen ook zijn plannen en vroeg ze of het mogelijk zou zijn er te filmen. Vele ontmoetingen zorgden weer voor onverwachte invalshoeken. Zo raakte Van Laere op station Amsterdam Sloterdijk aan de praat met een man - die daar koffie zat te drinken. De man wees op het nabijgelegen schooltuinencomplex en een kennis die daar werkt. Zodoende is een van de beelden geschoten in het met bloemen overgoten van ‘het rijk van de keizer’, met hardwerkende tuinman.
Met zijn team, de cameraman Ben Geraerts, de producent Sophie Kroese en de technisch assistenten Joey Schrauwen en Mathieu Wijdeven, fietste Van Laere met een bakfiets door Sloterdijk. Het voorbereiden van een shot was binnen 5 minuten gepiept - spullen klaar zetten, kabel vastmaken en gaan liggen - zodat de sleep-performance voor veel mensen onverwacht plaatsvindt.
De producent keek op een scherm direct naar de geschoten beelden, om vast te stellen wie er prominent, frontaal in beeld verscheen. Dan was het nog een hele kunst deze mensen achterna te rennen voor toestemming. Velen reageerden positief. Soms was er ook het verzoek nog eens langs te lopen, om de performance nog eens vast te leggen. Dit gebeurde echter weinig, het gaat Van Laere vooral om de spontane reactie.
Carthografie
Van Laere schuift van links naar rechts door het beeld. Soms horizontaal dan weer diagonaal. Hij gaat van het groen om het station langzaam de woonwijk in, langs het industriële gebied en dan uitkomend op het station zelf. Passage is de derde sleep-performance van Van Laere. In Largo (2016) is het onderwerp het Nederlandse landschap. In Taiwan filmde hij Slow (2013). Sloterdijk is weer heel anders dan wat hij in Taiwan meemaakte: ‘Daar focust iedereen zich op hun eigen reis, jij doet jouw ding, ik het mijne. Hier is meer betrokkenheid.’ ‘In Taiwan was het wel weer makkelijker om toestemming te krijgen, daar hoefde ik niet alles van te voren te plannen.’
‘De betekenis van mijn liggende verschijning is steeds weer anders. In Taiwan is het liggen op de grond een ultieme buiging. Hier is het meer passiviteit of loomheid.’ Het werk heeft volgens Van Laere daarom ook een raar soort spanning, het schuurt een beetje. Mensen durven soms niet goed te kijken, anderen stoppen zelfs voor een foto. Hij moet er zelf ook vaak om lachen. Het werk heeft echter ook een rauw randje. ‘Mijn pak wordt vies en gaat kapot. Ik hou er ook de nodige krassen aan over.’
Van Laere die een achtergrond in het theater heeft, is een performance kunstenaar. Zowel live als in films confronteert hij mensen met onverwachte situaties. In het werk The non-present performer (2017) staat, net als in Passage, zijn eigen machteloze lichaam centraal. Onder hypnose gebracht en buiten bewustzijn, dragen dansers Van Laere over het toneel.
Anders dan in veel performances in de beeldende kunst, is de mate van contact tussen kunstenaar en toeschouwer in Passage minimaal. Het lichaam is passief, alleen van Laere’s ogen maken contact met de omgeving. De parallel is te trekken met de treinpassagier die door het raam naar buiten kijkt. Ook deze passagier maakt contact met zijn omgeving via zijn blik. Ogen open, zien wat er gebeurt, wat het effect is. ‘Het werk is echt een soort reis die ik maak om grip te krijgen op de omgeving.’ Van Laere is een passagier onderweg in deze buurt, hij kijkt door zijn kunstenaarsraam naar buiten en maakt contact. Anders dan bij treinpassagiers is het een onderweg-zijn zonder eindbestemming. Het gaat om de kortstondige ontmoetingen tussen de bewoners en ‘die vreemde vogel die daar opeens voorbij sleept’. De omgeving en de voorbijgangers zijn de protagonisten van het verhaal, de kunstenaar geeft zich over. Passage is de cartografie van de kunstenaar die zich tijdelijk in de omgeving van Sloterdijk heeft ondergedompeld. Het belichaamt zijn blik en ervaringen, de contacten en vluchtige praatjes. Het zijn mooie scenes, uitsneden van een diverse buurt.